Juliusz Słowacki wierzył, że płatki lilii tworzą kielich, w którym mieszkają tajemnice, a na samym dnie znajduje się dusza. W lilii zaklęta jest wizja narodzin człowieka dla świata z łona ziemi i nocy. Lilia jest jednym z najbardziej wieloznacznych kwiatowych symboli o dużym znaczeniu kulturowym i szeroko rozpowszechnionym motywem we wszystkich dziedzinach sztuk plastycznych. W świecie antycznym była symbolem światła. Dla chrześcijan kwiat ten jest symbolem czystości i niewinność. W innych kulturach, ze względu na swój falliczny słupek i zapach kojarzona jest z płodnością i miłością cielesną. Lilia była jednym z najpopularniejszych roślin ozdobnych starożytności. Ze względu na swój kształt przypominający kielich lub berło w Biznacjum symbolizowała pomyślność i władzę monarszą. Być może właśnie dlatego władcy Francji wybrali ją na swoje godło.
Lilie w heraldyce
Fleur – de – lis z fr. „kwiat lilii” jest jedną z najpopularniejszych figur heraldycznych na świecie – zaraz po krzyżu, orle i lwie. Jest symbolem monarchii francuskiej – najstarszej córy kościoła katolickiego. Jako pierwszy w V w. symbolu lilii użył władca Franków Chlodwig. Frankowie pochodzili z Flandrii, gdzie nad rzeką Leie (fr. Lys) rosły lilie. Na obrazie chrztu Chlodwiga autorstwa Master of Saint Giles będącego własnością National Gallery of Art z Washingtonu widać lilie w koronie władcy. Iluminacja rękopisu z XV w. (przechowywana w British Library w Londynie), przedstawia anioła wysyłającego fleur – de – lis do Chlodwiga. Na portrecie Karol Wielki autorstwa Albrechta Dürera widać herby – niemieckiego orła i francuską lilię.
W XI w. widać fleur – de – lis na symbolach króla Filipa I, a jego wnuk Ludwik VII po raz pierwszy użył trzech złotych lilii na błękitnej tarczy jako swojego herbu. Srogo się z tymi symbolami rozprawiono podczas rewolucji francuskiej w XVIII w. Przetopiono m.in. koronę Ludwika XIV ozdobioną liliami. Udało się jednak lilii przetrwać i obecnie występuje w herbach różnych departamentów i okręgów, w tym m.in. w herbie Paryża.
W Europie Zachodniej lilia przez wieki funkcjonowała jako figura heraldyczna i element dekoracyjny. Jej stylizowane kwiaty były umieszczane na różnego rodzaju tkaninach, haftach, polichromiach i dekoracjach rzeźbiarskich. Cztery białe symbole fleur – de – lis znajdują się na fladze kanadyjskiej prowincji Québec, zamieszkałej przez potomków francuskich osadników. Sześć białych lilii na czerwonej tarczy widnieje w herbie Nysy. Fleur – de – lis widać też w herbach miast np. Florencji, czy Bielsko-Białej. Lilie (w różnych barwach) znajdują się na herbach średniowiecznych rodów i rycerstwa europejskiego (np. Burbonów i Andegawenów) i polskiego (Gozdawa, Rawicz II).
Fleur – de – lis używany jest współcześnie jako lilijka przez organizacje harcerskie i skautowskie. Jako ciekawostkę warto odnotować, że lilia widnieje w herbie byłego prezydenta RP Lecha Wałęsy, który został mu przydzielony przez Urząd Heraldyczny Królestwa Szwecji z okazji nadania mu Królewskiego Orderu Serafinów. Tarcza herbowa nawiązuje do herbu Gdańska, gdzie jeden z krzyży został zastąpiony białą lilią symbolizującą Matkę Boską.
Kwiat Maryi
Lilia należy do bukietu kwiatów Maryi i jest jej jednym z ulubionych kwiatów. Symbolizuje cnoty Matki Boga, czyli pobożność, czystość i niewinność. Widać to m.in. w scenach zwiastowania, na przykład na obrazie Hansa Memlinga z 1489 r., gdzie w wazonie przed Maryją znajduje się wazon z lilią białą i fioletową. Biały kwiat lilii widzimy również w scenach „Zwiastowania” takich wybitnych artystów jak: Leonardo da Vinci (biała lilia w ręku Anioła Gabriela stanowi symbol Niepokalanego Poczęcia, a 7 lilii w wazonie), Jan van Eyck, Filippo Lippi, Rogier van der Weyden, Giovanni Batista Pitoni, Jose Claudio Antolineza czy Robert Campin.
Lilia wśród cierni, ostów, głogów była symbolem niewinności otoczonej złem. Uosabiała Maryję, która niczym kwiat lilii zakwita pośród grzechów, czyli cierni i ostów. Lilia jest też kwiatem występującym na obrazie „Rajski ogród” Mistrza Górnej Nadrenii.
Szczególne znaczenie dla kultury, w tym m.in. na twórczość Juliusza Słowackiego miał obraz Rafaela „Koronacja Maryi” z 1503–1504 (własność Muzea Watykańskie w Watykanie), gdzie w grobie Matki Bożej zamiast ciała znajdują się czerwone róże i białe lilie. Lilia była również częstym motywem w koronie i na płaszczu Maryi. Wybitny polski poeta Kamil Cyprian Norwid w 1852 r. napisał własną litanię do Matki Bożej:
Od lilii polnej do tych ze skrzydłami
Białymi w niebie jaśniejących gości,
Królowo wszelkiej tworów Dziewiczości,
Módl się za nami…
Symboliczne znaczenie białej lilii znajduje swoje uzasadnienie w kazaniu na górze, w którym Jezus posłużył się obrazem „lilii na polu” jako alegorią pełnego zawierzenia Bogu.
Lilia w Biblii wymieniona jest 15 razy. Chrześcijanie widzieli w lilii symbol niewinności, czystości i zmartwychwstania. Jest atrybutem Matki Bożej, chociaż według legendy kwiat ten powstał z łez Ewy, która płakała za utraconym rajem. Lilia, choć w bukiecie Maryi jest kwiatem symbolicznym, to widzimy go na obrazach jako atrybuty innych świętych w tym m.in. Jana Chrzciciela, Józefa (białą lilię nazywano również „lilią św. Józefa”), Franciszka z Asyżu, Antoniego Padewskiego, Tomasza z Akwinu, Filipowi Neri, Eufemii, Scholastyce, Klarze, Izabeli Kastyjskiej, Otylii, Katarzynie z Sieny i Sybilli z Erytrei. W każdym z tych przypadków kwiaty te symbolizowały czystość, niewinność, dziewictwo i wstydliwość połączone z chwałą i majestatem.
W znaczeniu teologicznym lilia symbolizowała również Chrystusa „wolnego od skazy”, a otwarty kielich kwiatowy nawiązywał do zmartwychwstania i wniebowstąpienia.
Znaczenie kulturowe
Lilia, Dioskurides, 87 r.
Lilia jest jednym z najbardziej wieloznacznych kwiatowych symboli o dużym znaczeniu kulturowym i szeroko rozpowszechnionym motywem we wszystkich dziedzinach sztuk plastycznych. W świecie antycznym była symbolem światła. Od wieków symbolizuje chwałę, majestat, królewskość, a także pobożność, czystość i niewinność. Ale nie tylko. W starożytnym Egipcie ten piękny kwiat symbolizował płodność, a w Chinach – bogactwo i dostatek. Piękne, pachnące kwiaty lilii wykorzystywane były przez Egipcjan do produkcji perfum, co przedstawia pochodzący z okresu 1085-525 p.n.e. relief. Dioskurides (ok. 40-90 n.e.) podaje nawet szczegółowy przepis jak zrobić perfumy z lilii. Żydzi uważali lilię za najpiękniejszy z kwiatów, z którego uczynili swój symbol (Księga Ozeasza Oz 14,6). Z Persji symbolika lilii trafiła do Grecji. W starożytnej Grecji lilia była kwiatem utożsamianym z boginią Herą, a Grecy nazywali go leirios, czyli delikatny, wrażliwy. Według mitologii greckiej kwiaty lilii powstały z mleka Hery, które spadły na ziemię, gdy bogini karmiła Hefajstosa. Dla starożytnych Greków lilia symbolizowała płodność. Kwiat ten – symbolizując majestat – zdobił płaszcz Zeusa. Przez starożytnych Rzymian lilia nazywana była kwiatem nadziei. Poświęcali ją Junonie, Dianie i Wenus. Księga Wyjścia podając genezę powstania siedmioramiennego świecznika, wspomina m.in. o lilii, której kwiaty wychodzą z jednego trzonu (Wlg 25,31-34). Lilia czczona była również przez muzułmanów. Co ciekawe, arabska nazwa lilii – azucena, pochodzi od hebrajskiej nazwy tego kwiatu – susan. Od tego słowa wywodzi się imię Zuzanna, czyli lilia. Kwiat ten ceniony był również w Anglii – nazywano ją potocznie „Madonna Lily”.
Kwiat lilii widoczny jest na haftach, porcelanie na dzianinach. Z kwiatów lilii układa się kwietne dywany na procesje Bożego Ciała – tradycję w 2021 r. wpisano na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Motyw lilii powtarza się w pieśniach, pastorałkach, kolędach i sztuce chrześcijańskiej.
Lilia jest też motywem literackim. W poezji Adama Mickiewicza lilia była kwiatem zbrodni:
Pani zabiła męża, grzebie go, na jego grobie sieje lilie i śpiewa: „Rośnij kwiecie wysoko jak pan leży głęboko”.
Choć Juliusz Słowacki kochał róże, dąb i oset, to kwiat lilii pojawia się wielokrotnie w jego utworach. W „Królu-Duchu” i „Mazepie” nazywa je „aniołowymi kwiatami”. W dramacie „Mazepa” w scenie dwunastej aktu drugiego Amelia che podarować lilię Zbigniewowi. Przeszkadza jej ksiądz, który zabiera jej kwiat, mówiąc: „Daj do kościoła – lilia jest kwiatem aniołów”. Słowacki sądził, że na dnie kielicha, które tworzą płatki kwiatu lilii mieszka dusza. W Dialogu troistym („Pisma mistyczne”), Tłumacz Słowa mówi, że dusza „kryła się niby anioł złoty w liljowym kielichu”. W przeciwieństwie do Mickiewiczowskiego kwiatu zbrodni, lilia była zbawczym kwiatem. W „Lilii Wenedzie” tytułowa bohaterka ratuje morzonego głodem ojca, którego karmi liliami ze swojego wianka. W „Beniowskim” Słowacki nazywa lilie „anielskim żytem”, „wodą gołębi” i „krynicą kwietną”.
Obecnie lilie kojarzone są z przemijaniem, odejściem, pożegnaniem – są kwiatami pogrzebowymi. Choć najczęściej zdobią groby osób młodych, to ich elegancki wygląd sprawia, że sięga się po nie komponując pogrzebowe wiązanki i wieńce – podkreślają współczucie wyrażane bliskim. Popkultura natomiast pokochała kolor liliowy, czyli pudrowy odcień fioletu nazywany Millenial Purple. Był odkryciem 2020 r., gdyż pasuje do każdego typu urody w każdym wieku. Zapach lilii ma też duże znaczenie w przemyśle kosmetycznym. Niedawno Paco Rabanne stworzyło perfumę 263 Olympea. Jest to śmiała wizja perfum uwodzicielskiej królowej Egiptu Kleopatry, a w zapachu czuć charakterystyczną nutę zapachu kwiatu lilii.
Trochę informacji z botaniki
Okazałe, lejkowate kwiaty lilii są niezwykle popularne i człowiek stworzył wiele ich kultywarów i odmian – podobno jest ich już ponad 8 tysięcy. Specjaliści dzielą je na odmiany typu: azjatyckiego, orientalnego, trąbkowego i longiflorum. Występuje w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Lilia (Lilium L.) to rodzaj bylin cebulowych, który obejmuje około 115 gatunków tworząc rodzinę liliowatych. Lilia biała (Lilium candidum L.) pochodzi z Bałkanów, Grecji i Azji Zachodniej (Izrael, Palestyna, Syria, Turcja, Liban). Do Europy przywieźli ją krzyżowcy z wypraw krzyżowych.
Fotografie: Błażej Duk, Sławomir Mielnik, FDD, Krystyna Iżewska, Małgorzata Mateja, Iwona Domiter
Literatura:
Forstner D. OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, Warszawa 2001.
Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 2001.
Pismo święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia tysiąclecia, wydanie III, Poznań-Warszawa 1987.
Kłosiewicz, S, Przyroda w polskiej tradycji, Warszawa 2011.
Cirlot J. E., Słownik symboli, Kraków 2001.
Winniczuk L., Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1983.
Adamkowicz-Iglińska B., Lilie w twórczości mistycznej Juliusza Słowackiego, Wiek IX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, Rok VI (XLVIII) 2023.
https://polona.pl/item-view/fef2b6a1-b5e0-435a-a027-bddd968efda8?page=4
http://glebiaobrazu.blogspot.com/2014/03/leonardo-da-vinci-zwiastowanie.html
https://cbr.gov.pl/index.php/relacje-z-imprez/item/977-lilia-symbol-piekna-i-doskonalosci.html
https://ogrodidom.eu/symboliczne-znaczenie-kwiatow/
https://blog.polona.pl/2014/10/zielnik-helwinga-i/