Osiedle Borsiga w Zabrzu

Osiedle Borsiga należy do największych i najstarszych osiedli patronackich Zabrza. Znajduje się we wschodniej części miasta, na terenie dzielnicy Biskupice. Jego założycielem był Albert Borsig, syn berlińskiego fabrykanta, który w 1855 r. wydzierżawił kopalnię „Hedwigswünsch” (niem. Życzenie Jadwigi) i rozpoczął budowę szybu „Luisa”. Następnie powstała huta oraz wydział wielkich pieców. Do Biskupic przeniesiono też walcownię stali i utworzono kopalnię „Ludwigsglück” (niem. Szczęście Ludwika). Wraz z gwałtownym rozwojem przemysłu powstała konieczność zatrudnienia nowych pracowników i zapewnienia im odpowiednich warunków mieszkaniowych. W tym celu Albert Borsig rozpoczął budowę osiedla, trwającą w latach 1863-71. Po tym okresie nastąpiła przerwa, a kolejny etap budowy wznowiono w 1897 r.

Geometryczny układ przestrzenny podporządkowano genealogii rodziny Borsigów, których imionami nazwano ulice osiedla. Główna ulica upamiętnia założyciela firmy – Augusta (ob. ul. S. Okrzei). Od niej prostopadle odchodzą ulice kolejnych członków rodziny: Alberta – fundatora osiedla (ob. ul. Św. Wojciecha) i jego żony Anny (ob. ul. M. Rodziewiczówny), synów Arnolda (ob. ul. P. Kempki), Ernesta (ob. ul. Władysława IV) oraz Konrada (ob. ul. Mieczysława I), a także matki – Luizy (ob. ul. B. Głowackiego).

Kolonia, zajmująca powierzchnię 19 ha, została przeznaczona dla 2800 mieszkańców. Składa się z dwóch części. W północnej znajdują się domy o wyższym standardzie, przeznaczone dla pracowników administracji oraz obiekty użyteczności publicznej. Budynki wzniesione są w luźnej zabudowie, wyróżniają się zastosowaniem drewnianej konstrukcji szkieletowej i większym zróżnicowaniem brył oraz bogatszą dekoracją, nawiązującą do historyzmu.

Część południową przeznaczono dla robotników. Pierwotnie wzniesiono tu 66 budynków o niższym standardzie (8 z nich wyburzono w latach dziewięćdziesiątych XX w.), rozmieszczonych szeregowo przy regularnej siatce ulic. Zastosowano dwa typy domów. Pierwszy przeznaczony był dla 12 rodzin, z mniejszymi mieszkaniami, składającymi się z pokoju i kuchni. Drugi mieścił 8 mieszkań, złożonych z dwóch pokoi i kuchni. Mieszkania wyróżniały się wśród innych kolonii patronackich wysokim standardem, głównie ze względu na ich dużą powierzchnię, wynoszącą średnio 55 m². Budynki mieszkalne powstały według regularnych, zbliżonych do siebie planów. Z zewnątrz są niemal jednakowe – dwukondygnacyjne, z wysokimi poddaszami, nakrytymi dwuspadowymi dachami. Elewacje ozdabiają jedynie skromne dekoracje w postaci odcinków łuków nad oknami, regularnie rozmieszczonymi na ośmiu osiach. Wrażenie ciężkości prostych brył o kalenicowych dachach przełamano dzięki rozmieszczeniu pomiędzy nimi niewielkich obiektów gospodarczych o wysuniętych okapach dachów ustawionych szczytowo. Powtarzające się rytmicznie elementy nadają osiedlu wrażenie ładu i harmonii, a zastosowanie czerwonej cegły na elewacjach podkreśla wrażenie jednorodności zabudowy. Przestrzenie pomiędzy budowlami wypełnia zieleń – przydomowe ogródki, aleje i szpalery drzew.

W zachodniej części osiedla utworzono park hutniczy, na którego terenie wzniesiono halę sportową w stylu historyzmu. Bogate zaplecze osiedla zapewniają obiekty użyteczności publicznej: poczta, dom lekarza, gospoda z kantyną i hotelem, plac targowy, ewangelicka szkoła z kaplicą oraz  kaplica z cmentarzem. W późniejszym etapie prowadzono prace przy rozbudowie szkoły, wzniesiono dwa przedszkola (jedno dla dzieci z rodzin robotniczych, drugie dla dzieci pracowników zarządu), a na terenie parku wybudowano muszlę koncertową oraz utworzono zakład ogrodniczy. W 1920 r. pojawiła się konieczność budowy nowych obiektów w związku z odłączeniem zakładów zabrzańskich od zakładów berlińskich. Powstały wówczas budynki zarządu, wzniesione przy dawnej ul. Anny.

Osiedle Borsiga w Zabrzu-Biskupicach należy do jednych z najlepiej zachowanych kolonii robotniczych na historycznym Górnym Śląsku. Jest świadectwem ówczesnej myśli urbanistycznej i przemysłowej przeszłości miasta.